دوغو تورکیستان، بیز، اینسانلیق آدینا گؤره‌ولریمیز
(آناوطن قزته‌سینده چاپ اولموش یازیم، البته یازینی اوروجلوق آییندا حاضیرلامیشام)
::: دوغو تورکیستان، بیز، اینسانلیق آدینا گؤره‌ولریمیز / حامید مورسلی:::
تاریخی سوره‌ج‌لری:اویغورلار دوغو تورکیستاندا بیر خاقانلیق ایکی دئولت قورموش تورک بویونداندیلار. اویغورلار کؤکن اولاراق بایکال گؤلونون گونئی‌یینده‌کی اورخون، سئلئنگا و تالا چایلاری چئوره‌‍‌‌سیندن دیرلر. بیلینن تاریخ‌لری بؤیوک هون ایمئریاطورلوغویلا باشلاییر. گؤی تورکلرین ایلک واختلاریندا سئلئنگا چایی اطرافیندا اوتورموشدورلار. یئددینجی عصرین ایلک روبعونده (دؤردده بیر) سیر-داردوشلارین آلتی قبیله‌دن مئیدانا گلن بیرلیگینه قاتیلدیلار.اورتا عصرلرده اورتا آسیادا ایره‌لی بیر سیویلیزاسییا قوران اویغورلار، اوّل‌لر گوزئی مونقولیستاندا یاشاییردیلار. هون ایمپئراتورلوغونون ییخیلماسیندان سونرا گؤیتورکلرین بویوروغو آلتینا گیردیلر. اونلارا قارشی عوصیاندان سونرا موستقیل بیر دئولت قوردولار. دیگر تورک بویلارینی دا بویوروقلاری آلتینا آلاراق گوجلندیلر. یوز ایل قدر موغولیستانا سووئرَن اولان اویغورلار، چینلی‌لرله ده علاقه قوردولار. دوققوزجو عصرین اورتالاریندا قیرقیزلارلا تبت‌لی‌لر هوجومونا اوغرایاراق ییخیلان اویغور دئولتی اورتادان قالخینجا اویغورلار باتی‌یا ساری کؤچدولر و داغینیق کیچیک دئولت‌لر قوردولار. سونوندا بوتون اویغورلار چنگیز خان زامانیندا مونقول سووئرئنلیگینه باغلاندیلار. بئله‌جه سون اویغور دئولتی ده اون اوچونجو یوز ایلین باشیندا اورتادان قالدیریلدی.
دین و اویغارلیق آچی‌لاری:اویغورلار بودا دینینه باغلی ایدیلار. مانی دینیندن اولانلاری دا واردی. آمما موسلمانلیق اویغورلار آراسیندا یاییلدیقدان سونرا ایچلرینده بو دینه باغلی بیلیم (علم) آداملاری دا یئتیشدی. اویغورلارین فیکیر آداملاری عرب و هیندجه‌دن ترجومه‌لر ائتدیلر. فرهنگ و اویغارلیق باخیمدان بلکی دونیا تورکلرینین بوگونکو بیر چوخ ده‌یرلی و دئمک قایناق اثرلرینی ده اونلار اوره‌تیب تورک دونیاسینا سونوب‌لار. ماحمید کاشغرلی‌نین دیوان الغات التورک-و، امیر علی شیر نوایی‌نین شعر دیوانی و یوسوف خاص حاجبین قوتادغو بیلیگی کیمی شاه اثرلری و تورکلرین معنوی خزینه‌لریندن اؤرنک ساییلانلاری، اونلار تورک دونیاسینا سونوب‌لار دئمک. اویغورلاردان قالان أن أهمییتلی أثر یوسوف خاص حاجیبین قوتادغو بیلیگیدیر. نیه کی تورک دیلینده فلسفه یازماق، اویغورلاردان بیزه میراث یئتیشیب.ایندی ایسه بوگون چینین سین‌کیانگ بؤلگه‌سی دئییلن یئرده 22 میلیون اویغور تورک‌لری یاشاماقدادیرلار. آنجاق ائتنیک یاپیلاری، اینانج یاپیلاری، دیل و اویغارلیقلاری چین مرکزینده اولان حاکیمیت‌دن آیری ویا بلکی اونلارا آیغیری اولدوغوندان دولایی ایللردیر آغیر دوروملارا محکوم اولماقدادیرلار. اویغور تورکلرینین اینسان حاقلاری چینین سانترالیستی و فاشیستی سیاست‌لریندن دولایی ایللردیر أزیلیب تاپتالانماقدادیر. دونیا دا بو حاقسیزلیغا سایمازجاسینا یاناشیر.
اویغورلارین بوگونکو لیدئرلری:دونیا بؤیوتونده اویغور تورکلرینین تانینمیش اینسان حاقلاری ساوونانی و یئگانه اؤندرلری ربیعه قدیردیر. ربیعه آنا اؤنجه بیر ایقتیصادی فعال کیمی چیخیش ائدیب سونرا چین دئولتی‌نین اینسان حاقلارینی پوزدوغونو گؤروب دویدوغوندان سونرا تام گوجونو اویغور میللتینین ساوونماسینا متمرکز ائتدی. بئله‌لیکله چین حاکیمییتی بونا دایانا بیلمه‌دییندن دولایی 6 ایل دوستاقلانما جزاسیلا جزالاندی. ایندی ایسه بیرلشمیش دئولت‌لر، آمئریکادا سورگونده یاشاماقدادیر. 2006 ایلیندن بری دونیا اویغورلارینا عایید اولان کنگره‌نین باشچیسی دیر.
سون دوروملاری و بیزیم اینسانلیق آدینا گؤره‌ولریمیز:بو ایل اوروجلوق آیی‌نین باشلانماسیلا اویغوریستان تورک‌لری اوروج دوتدوقلاری اوچون آغیر سیتم‌لره معروض قالیب بوگونه دک 35 نفردن آرتیق دهشتلیجه‌سینه چین فاشیست‌لری طرفیندن گوناهسیزجاسینا اؤلدورولوب‌لر. بو اوزدن دونیا سه‌ویه‌سینده گوجلو بیر اعتیراضا ندن اولوب.دئمک اولار سانال دونیادا ألیمیزدن گلن تکجه ایش؛ پروفایل شکیلیمیزی ده‌ییشمک، اونون یانی سیرا اعتیراض اولاراق ایمضا کامپانیالارینا قاتیلیب رئکلام ائتمک دیر. بو او دئمک دئییل باشقا یوللاری باشقا ایشلری دنه‌مه‌‌یه‌ک! بیز هر هانسی بیر یوللا اعتیراض سسی‌میزی چین فاشیست‌لرینین آغیر ائشیدن قولاقلارینا باغیرماغیمیزلا اولموش اولسا بیله یئتیرمه‌لییک. ایستر بو قاشیستلیک اورالاردا وار اولان تورک اویغارلیغینی یوخ ائتمک‌لری اوچون اولسون، ایستر دین اوزگورلوک‌لری‌نین یوخ اولماسی اوچون اولسون، ایستر ده اینسان حاقلارینین قوروجولوغو آلانیندان اولسون. یئتر کی سوسمایاق، یئتر کی اؤزوموزو دویمامیش کیمی آپارمایاق. بیز اینسان اولاراق اینسانلیغین آیاق آلتینا آتیلماسینا قارشییق. ایندی بو اینسانلیق ایستر سوریه‌ده عین العرب‌ده اولسون، ایستر عراقدا. ایستر ایران یوخسا افغانیستاندا. یا بلکی آووروپانین لاب متمدن اؤلکه‌لرینین بیرینده اولسون. بیز اینسانلیغیمیزین بدلینی اؤده‌مه‌لیک؛ بیز دوشونجه و اینانج اؤزگورلوکلرینه سایغی دورمالییق، بیز اینسان حاقلاری هر بیر یئرده اولموش اولسا پوزولسا اونا قارشی باغیرمالییق. بونو بیلرک‌دن ائتمه‌سک اینانین دوغرو یولدا دئییلیک؛ بیز ده چیرکین پیلانلارین اوینجاغی اولموشوق؛ داها شوعارلاریمیزی کیمسه اومورسامایاجاق. داها اؤزوموز اؤز چئوره‌میزه سایمامازلیق چپری چکمه‌یی سئچمیشیک کیمی اولاجاق. بئله اولدوغو آندان سونرا بیز فنا اولماغا دوغرو گئده‌جه‌ییمیز کسینلیک‌له قاچیلماز اولاجاق.لوطفن بئلنچی قونولاری ایدولوژیالار ساواشی آلانینا چئویرمه‌یک؛ هئچ بیر نسنه و یا اؤزنه‌دن ائتکی‌لنمه‌یه‌رک سادجه اینسانلیغین اؤلمه‌ین سسی، ویجدانیمیزین سسی‌نه سس وئریب، عمل ائدک! یئرسیز موقاییسه‌لر، توتوشدورماقلار، دوروملاری نظره آلماماق؛ لاب تملی زامانین روحو یا "روح زمان" دئیه بیر نسنه‌نی دیققت-ی نظریمیزه آلماساق کسین یانلیشی سئچه‌جه‌ییک. نه یازیق زامانین روحونو بیر چوخ قونودا نظره آلمادیغیمیزدان دولایی عمل زامانینا گلدییمیزده یانلیشی یاپیریق و یا گرکسیز یا بلکی زامانی یئتمه‌ین ایشلری گؤروب، گؤرمه‌دییمیز گؤرمه‌لی ایشلری اونودوروق.هامی بیر کؤک‌دن دیر؛ اورادا کی دینی اینانجلاریمیز، دویغوسال باغلیلیقلاریمیز، نَسَبی ایلیشگی‌لریمیز و بونلارا بنزر نسنه‌لر بیزیم دوغرو و گئرچک‌دن یانا اولماقلیقدان اوزاق ساخلاییر؛ بئله‌جه چوخ راحاتجاسینا، سایمازجاسینا، دویمازجاسینا حاقدان گئچیب و منافع‌لریمیزی قورومایا باشلاییریق. بو مسئله‌نین بؤیوتونو یوکسک دوتاندا، چئشیدلی دئولت‌لر و میللت‌لرین ایلیشگی‌لری بیله سوال ایشا‌ره‌تینین آلتینا گئدیر. بورادا دین دئییل دینین تفسیری و بیزیم دیندن اولان آنلاییشیمیز گؤز اؤنونده قاباریلیر. یئنه اورمان یاسالارینین یئنی و گونجلمیش وئرژن‌لرینی گؤروب سادجه سیخینتیلارینی اؤز ایچیمیزه قایتارماقدان باشقا چیخیش یولو تاپا بیلمه‌یه‌جه‌ییک. دئمک بئلنچی قورولوش‌لار و یاسالارین توتساغی‌ییق. دئمک گوجسوزلرین ألیندن باشقا بیر ایش ده گله‌سی دئییل.بلکی ایللردیر چین اؤلکه‌سینده توتساق اولان اویغور تورکلرینین دوروملاری بیر چوخ اؤزگور دوشونجه‌لی اینسانلارین اوره‌ک‌لرینی یارالاماقدادیر. آنجاق نه یازیق کی بو اینسانلارین أللریندن گله‌سی یارارلی بیر ایش گلمیر. بو انسانلار ایسه اویغور تورک‌لری و گئنلده دونیانی بوتون مظلوم اینسانلاری کیمی بوگونون "ابر قدرتی" اولان "ریسانه و مئدیانین" قوربانی اولورلار. نیه کی بو ریسانه و مئدیانین اؤزونه اؤزل یییه‌سی و ایملا دئیه‌نی وار. مئدیا سادجه اؤز أرباب‌لارینین داورانیشلارینی اؤرت باسدیر ائتمه‌یه گؤره‌ولیدیر و اونلارین سؤموروجو سیاست‌لرینین ساوچی‌سی دیر دئمک. اویغور تورکلرین یقین بو أزیلیش‌لر و سس‌سیزلر سیراسیندا یئر آلماقدادیر. کیمسه‌ده اونلاری اینسان حاقلارینین پوزولماسینی گؤره‌سی گؤز یوخدور. کیمسه اونلارین سیخینتی و قورخویلا یاشاماقلاریندان بیلگیسی یوخدور. کیمسه چین دئولتی‌نین آغیر سایلی اعداملاریندا اویغور تورکلرینین یوغون قیسمینی گؤره بیلمیر. هم حاکیمیت هم ده اونلارلا بیر اینانجدا اولمایان باشقا چین‌لی‌لرین وریندن سیخیلیب حاقلارینین پوزولماسینا محکوم دورلار. ائله یبل اونلار اینسان دئییل‌لر، یاشامایا بیله حاقلاری یوخدو، گرک بایکوت اولالار.بو آرادا چوخ ایلگینج مسئله بودرو کی بلکی نیسبی اولاراق چینین باشقا یئرلرینده ده آزما-چوخ موسلمان یاشاماقدادیر آنجاق حاکیمییتین سیخ قوراللاری سادجه سن کیانگ بؤلگه‌سینده اویغور تورکلرینین یاخاسیندان یاپیشماقدادیر. باشقا ایلگینج مسئله بلکه بو اولا بیلر کی اویغورلاری دستک‌له‌ین‌لرین بیر چوخو دا ایدولوژیک آچیدان مسئله‌یه یاناشیب اونلاری دستک‌له‌ییرلر، دئمک چوخ آز سایدا اونلارین اینسان حاقلارینین پوزولماسیندان دولایی سس‌لرینه سس وئریرلر. نه یازیق کی بو اؤزو اینسان حاقلارینین بیر چوخ یئرده شعار بویوندا ایشله‌ولی(کارکردی) اولدوغوندان خبر وئریر.
