سینئما؛ یئددینجی صنعت
سینئما؛ یئددینجی صنعت / حامید مورسلی (چاپ شده در روزنامه آنا وطن)
سینئما، فیلم اوستونه یئرلشیدیریلمیش گؤرونتولرین یا دا چکیلمیش صحنه‌لرین ایشیقلا بیر پرده‌یه آرد آردا دوشوروله‌رک حرکتلی گؤرونتولر ألده ائدیلمه‌سی تمه‌لینه سؤیکنن صنعت (هنر) ساحه‌سی. سینئما، هر هانسی بیر حرکتی دوزه‌نلی آرالیقلارلا پارچالارا بؤله‌رک بونلارین شکیللرینی تعیین و سونرا بونلاری گؤستریجی گوجویله قارانلیق بیر یئرده، بیر پرده اوزرینده عکس ائتدیره‌رک حرکتی یئنیدن مئیدانا گتیرمه ایشیدیر.
فیلم گؤسترمه‌یه یارایان اؤزه‌ل بیر ماشینلا گؤرونتولرین آغ پرده‌یه عکس ائتدیریلدییی سالون و یا قورولوشا دا سینئما دئییلیر. ایلک فیلم جیهازینا سئحیرلی فنر (lanterne magique) دئییلمیشدی.
آیریجا سینئما، یئددینجی صنعت اولاراق قبول ائدیلیر.
سینئما فیلملری‌نین تاریخی
“یئددینجی صنعت” اولاراق گؤرولن سینئما، اصلینده پرده‌یه آرخا آرخایا گلن شففاف بیر فیلم شعریدی. اوزرینده‌کی شکیللرین، بئینین گؤزونون، آغ طبقه‌سی اوزرینه دوشن گؤرونتونو قیسا بیر زامان داها ساخلاماسی، حرکتلی گؤرونمه‌سیندن دولایی اورتایا چیخدی. ایلک تاپیلدیقدا اینسانلاری چاشمیشا اوغراتماسی سببی ایله “سئحیرلی فنر” آدینی آلان سینئمانین گلیشیمه‌سینی قورویان ایلک اویه‌لریندن بیری، ۱۸۲۴ده اینگیلیس فیزیکاچی‌سی (استاد فیزیک) Peter Mark Roget یاییملادیغی “حرکتلی جیسم‌لره باغلی اولاراق گؤرونتونون داواملی‌لیغی” آدلی ایلک قوروم‌سال نظرییه اولدو . موختلیف اؤلکه‌لردن بیر چوخ تؤره‌دیجی‌سی حرکته کئچیرن بو قورومدان گؤرونتونون داواملیلیغینی تأمین ائدن بیر-بیرینه بنزر جاهازلارلا (وسیله‌لرله) گلیشدیریلدی. بو نده‌‌ن‌له سینئمایلا ایلگیلی جاهازلارین ایلک اول هارادا و نئجه اورتایا چیخدیغینی قطعی اولاراق دئمک چوخ زوردور .
سینئمانین تمه‌لینده یاتان یانیلساما(یانسیلاما)، بئینین گؤزونون آغ طبقه‌سی اوزرینه دوشن گؤرونتونون ایتمه‌سیندن سونرا داها قیسا بیر موددت قبول ائتمه‌یی داوام ائتدیرمه‌سی و آردیجیل آغ طبقه گؤرونتولرینی، حرکت ائدر شکیلده قبول ائتمه‌سی فاکتلارینا سؤیکه‌نیر. بونا گؤره اینسانین گؤزو، بیر پرده اوزرینده موعین بیر سورعتله (عومومیتله سس‌سیز سینئمادا ثانیه ده ۱۶، سسلی سینئمادا ثانیه ده ۲۴ کادر=فئرئیم) آرد آردا عکس فیلم فئریملری‌نین گؤرونتولری کَسینتی‌سیز بیر حرکت ایچینده گؤرونور.
گؤزون، سینئمایا اساس تشکیل ائدن بو اؤزه‌للییی فوتوگرافین (فوتوشکیل) تاپیلماسیندان چوخ اؤنجه بیلینیردی، اؤرنه‌یی هر صحیفه‌سینه بیر شکیل چکیلمیش کیتابلاری سورعتله چئوریلمه‌سییله حرکت ایزله‌نیمی یارادیلا بیلینیردی. ۱۸۳۲ ده تولید اولان phenakistoscope و ۱۸۳۴-ده گئرچکلشدیریلن zoetrope کیمی اوپتیک آلتلرله عئینی تمه‌له سؤیکنه‌رک حرکتلی گؤرونتولر یارادیلمیشدی. ۱۸۳۹-جو ایلده فوتوگرافین تاپیلماسیندان سونرا، حرکتی برابر و چوخ قیسا آرالارلا ثابیت فوتوشکیل‌لر اولاراق تعیین ائدن یؤندم‌لرله Edward Muybriagef، یان-یانا دیزدیغی فوتوشکیل ماشینلارییلا قاچان بیر آتین گؤرونتولرینی ثبت ائدیب و دؤنن بیر دیسک ایچینه یئرلشدیردییی بو فوتوشکیل‌لرله حرکتلی بیر گؤرونتو یاراتماغی باجاردی (۱۸۷۷). فرانسه‌لی فیزیولوق Etienne Jules Marey 1882-جی ایلینده قوشلارین اوچوشونو آراشدیرماق اوماجیلا، ثانیه ده ۱۲ فوتوشکیل چکن و اوزه‌رینه کامئرا تاخیلمیش بیر ماشین‌لی توفنگه بنزه‌ین بیر جاهاز گلیشدیریلدی. ۱۸۸۷ده آمئریکالی Hannibal Goodwin-نین فوتوشکیل چکیلیشینده سئللولیت فیلم قوللانماسیندان، بیر ایل سونرادا George Eastman-نین بو تطبیقی گلیشدیره‌رک مازیراغا ساریلی سئللولیت فیلم شه‌ریتینین آردیجیل ایستحصالینی باشلاتماسی، سینئما فیلمینین گئرچکلشدیریلمه‌سی اوچون بوتون اؤن شرطلری حاضیرلامیش اولدو. Thomas Alva Edison ایله کؤمکچیسی William Kennedy Laurie Dickson-ین ایختیرالاری سینئماگراف، کامئرانین ایلک بیچیمی (فورماسی) اولاراق اورتایا چیخدی. بو جاهازلا، قیراقلارینا دوزه‌نلی دلیکلر آچیلمیش، ۱۵ میلی‌لیک فیلملر اوزه‌رینه ثانیه ده ۴۰ گؤرونتو یئرلشدیریله بیلیردی. ائدیسون “سینئماتوسکوپ” آدی وئردییی بیر گؤستریم جاهازی آراجیلیغیلا دا بو گؤرونتولری حرکتلی بیر شکیلده عکس ائتدیرمه‌یی باجاردی. آما بو جاهاز، گؤزلرینی ایکی کیچیک ده‌لیگه دایایان تک بیر تاماشاچی طرفیندن قوللانیلا بیلیردی. سینئماتوسکوپلارین تیجاری اولاراق ساتیشا چیخاریلماسییلا بیرلیکده ائدیسون، کوتلوی فیلم چکیلیش ائدیلمه‌سی و گونشین وضعیتینه گؤره ته‌کرلری اوزه‌رینده چئویریلن ایلک فیلم ایستودییاسی Black Maria-نی اینشا ائتدی.
سینئماتوسکوپو پاریس’ده گؤره‌ن فرانسه‌لی Lovis و Auguste Lumiereقارداشلاری دا گلیشدیردیکلری سینئماتوگراف آدلی جیهازلا ایلک دفعه حرکتلی گؤرونتو ألده ائتدیلر. بو اوزدن سینئمانین دوغوشونون جارچی‌سی و دئمک تاریخه کئچن أن اؤنملی گلیشیم بو اولدو. سینئمانین “آتاسی” اولاراق آدلاندیریلان لومیئیری قارداشلاری، خالقا آچیق ایلک فیلم نوماییش‌لرینی ده ۱۸۹۵-جی ایلده پاریس‌ده گؤستردیلر.
سوره‌سی(مدت نمایشی) ۱۵ دقیقه‌یه محدود اولاراق بو ایلک دؤنم فیلملر، اویون اوینایانلار، بیر دمیرچی‌نین چالیشماسی، عسگرلرین گئدیشی یا دا بیر کؤرپه‌نین بسلنمه‌سی کیمی گونده‌لیک حیاتدان آلینمیش گؤرونتولردن عیبارت ایدی. سونرالار قیسا کومئدییالار (کمدی)، خبر فیلملر و سندلی فیلملر ده چکدیلر. سینئما یولو ایله موعین بیر اؤیکو ایضاح دؤورو ایسه فرانسه‌لی یؤنتمن Georges Melies ایله باشلادی.
باشلانقیجدا تجروبه یا دا ساده أیلنجه نؤوعو اولاراق گؤرولن سینئما، سورعتله آرتان ماراق قارشیسیندا گئنیش سالونلاردا کوتله‌لره خطاب ائتمه‌یی باشلادی. قیسا زاماندا آدلیم أیلنجه واسیطه‌سینه چئوریلن سینئما، ۲۰-نجی عصرین باشلاریندا اؤنملی بیر تیجارت و صنایع ساحه‌سی دورومونا چاتدی. آوروپادا و آمئریکادا خالق آراسیندا “رؤیا سارایلاری” آدی وئریلن لوکس و دبدبه‌لی سینئما سالونلاری تیکیلدی.
ایلک ایللرده سسی و گؤرونتونو بیرلیکده یازان بیر جاهاز اولمادیغیندان دولایی فیلملر سس‌سیز ایدی. سس‌سیز سینئما سوره‌جینده چکیلن فیلملر، گره‌ک فیلمین یؤنتمن‌لری و گره‌کسه فیلملرین نؤوعلری باخیمیندان بؤیوک بیر چئشیتلی‌لیک سرگیله‌دی. فیلمین قونوسو بعضن “سیرک” ،بعضن دونیانین موختلیف یئرلرینه گؤندریلمیش ویدئوگیراف‌لار یئرلشدیردیکلری خبر و سندلی فیلملر اولدو .
آنجاق بیرینجی دونیا ساواشی‌نین باشلاماسییلا بیرلیکده آوروپا سینئماسی آز قالا چؤکونتویه معروض قالدی. چونکی فیلمین آنا مادده‌سی اولان سئللولیت، باریت ایستحصالیندا ایستیفاده ائدیلمکده ایدی. حالبوکی، عئینی دؤورده آمئریکا سینئماسی اؤنملی گلیشمه‌لره صحنه اولدو. بیر “میلتین دوغوشو” و “دؤزومسوزلوک” کیمی فیلملرله آدینی ائشیتدیرن آمئریکالی یؤنتمن David Griffith، سینئمانی تام بیر أیلنجه واسیطه‌سی اولماقدان چیخاریب تاماشاچینی عئینی زاماندا دوشونمه‌یه ده یؤنلدن، چوخ یؤنلو بیر آنلاتیم آراجیلیغینا چئویردی.
او ایللرده آمئریکادا سینئما ساحه‌سینده بؤیوک بیر پارتلاما یاشاندی؛ اوزون و یوکسک خرجلی فیلملر آرد آردا چکیلمه‌یه باشلاندی. “ایستار(اولدوز)” تیپلی اویونچولار بو دؤورده چیخماغا باشلادی.
بیرینجی دونیا ساواشی سونراسیندا، دؤیوشون ییخدیغی آلمانییادا سینئما آدینا بؤیوک آددیم‌لار آتیلدی. فیلملرین گئنَلی تاریخی قونولار اوزه‌رینده، گؤسته‌ریشلی و دبدبه‌لی سیاسی-ایدئولوژیک نسنه‌لرین یئرلشدیریلمه‌سی ایله مئیدانا گلدی.
عئینی دؤورده، SSRI-ده دونیانین ایلک سینئما مکتبی اولان دؤولت فیلم اینستیتوسو قورولدو. چاغداش سینئمانین قاباقجیللاریندان Sergei Eisenstein، “پوتئمکین زیرئهلیسی” نی، دؤورون قاباقدا گئدن یؤنتمن‌لردن Vsevolod Pudovkin سس‌سیز سینئمانین باش اثرلریندن اولان “آنا”-نی بو دؤورده چکدی.
یئنه بو دؤنم، دؤیوشدن یارا آلمادان چیخان آمئریکادا، سینئما أن بؤیوک صنایع بوداقلاریندان بیری وضعیتینه گلدی. یوموشاق ایقلیمی ایله آچیق هاوا چکیلیشلرینه اویغون اولان لوس آنگئلئس (Los Angeles) شَهَرینده هالی‌وود Hollywood، آمئریکا سینئما صنایعسینین اورتا دورومونا گلدی.
Metro-Goldwyn-Mayer, Paramount, United Artists کیمی نهنگ فیلم شیرکتلری او دؤورده قورولدو. وئستئرن فیلملر ایله کومئدییانین رواجدا اولدوغو بو ایللرین أن اؤنملی آکتیورلارینین بیری چارلی چاپلین اولدو. ۱۹۲۰-جی ایللرده بیر هفته‌ده اوتوز میلیوندان چوخ آمئریکالی سینئمایا گئدیردیرلر.
سینئمادا سسلی فیلم دؤورو ۱۹۲۰-جی ایللرین سونو ایله ۱۹۳۰-جو ایللرده باشلادی. تاماشاچی سایی‌سینی بؤیوک اؤلچوده ائتکیله‌ین سسلی سینئما، آکتیورلوق ساحه‌سینده اؤنملی ده‌ییشیکلیک‌لره یول آچدی. سس‌سیز سینئمانین شیشیردیلمیش أل-قول حرکتلرینه دایانان اوصلوبو یئرینه دوغاللیق و یالینلیق اؤنم قازاندی .
Walt Disney ایلک سسلی چیزگی فیلمینی بو ایللرده گئرچکلشدیردی. دؤنه‌مین اؤنده گلن یؤنتمن‌لری John Ford, Howard Hawks, Frank Capra, George Cukar و Orson Wellesخوصوصی اوصلوبلارییلا سینئما صنعتینه اؤنملی قاتقیلار آرتیردیلار. گرگینلیک فیلملری‌نین آتاسی ساییلان آلفرئد هیچکاک دا بو دؤنه‌مین آدلیم آدلارینداندیر.
سینئما سئکتورونا تاثیر ائدن فاکتورلار
رنگلی سینئمایا کئچیشینده ایشارله‌ین بو دؤورون رنگلندیرمه مئتوددان ایلک فیلمین والت دیزنی‌نین “اوچ کیچیک دوووز” آدلی چیزگی فیلمی اولدو. آنجاق، ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده سینئما دونیاسی بؤیوک بیر دورغونلوق یاشادی. بو دؤورده، عومومیتله اوردولارا روحیه (مورال) وئرمه‌یی مقصد توتان ساواش فیلملری چکیلدی. نه وار کی، دؤیوشون سونوندا آمئریکا سینئماسینداکی سانس و سئناریو یازاری و یؤنتمن‌لرین “قارا لیسته” آلینماسی سینئمانی دریندن ائتکیله‌دی.
تئلئویزیونون قورولماسی و سینئمایا ائتکیسی
سینئمانی تاثیر ائدن بیر باشقا اؤنملی گلیشمه، ۱۹۵۰-۱۹۶۰ آراسیندا یاشاندی. “آغ شوشه” اولاراق دا کاراکتئریزه ائدیلن تئلئویزییانین سورعتله یاییلماسی سینئما ایزله‌ییجی‌سین ده آزالتدی و بعضی بؤیوک فیلم شیرکتلری‌نین چؤکمه‌سینه نده‌ن اولدو. بونون نتیجه‌سینده یئنی آختاریشلارا گیرن بعضی یؤنتمن‌لر، هالی وودون، زوراکیلیق، میللیتچیلیک کیمی قونولارداکی قلیبلشمیش (غالیبلشمیش) سینئما آنلاییشینین ائشییینه چیخان فیلملر یؤنلتدیلر و سینئما دا گنجلییه یؤنه‌لیندی.
سینئما تئاتر، ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰-جی ایللرده ائتکیله‌ییجی سس و گؤرونتو ائفئکتلرینین قوللانما ماجراسی و فانتاستیک فیلملرینی آغیرلادی. فیلم خرجلری گؤزه‌گلیم نیسبتده آرتدی. آنجاق، ویدئونون یاییلماسی ایله بیرلیکده بو دؤنمده “ائلئکترونیک سینئما” اؤنم قازاندی. ویدئو بازارینین یاراتدیغی طلب سببی ایله بؤیوک شیرکت‌لر قدر موستقیل کیچیک شیرکت‌لر ده فیلم دوزلتمه ایمکانی تاپدیلار. بونون ائتکیسی ایله موستقیل یئنیلیکچی سینئماسی جانلاندی.
ایندیکی واختدا ایسه سینئما، اینسانلاری گونده‌لیک حیاتدان قوپماق، أیلنمک و یا خوش واخت کئچیرمک اوچون تئز-تئز گه‌تدییی أیلنجه واسیطه‌لریندن بیری حالینا گلدی. هر نه قدر بؤیوک ائکران‌لی تئلئویزییالار سینئمایا تاثیر ائتسه‌لر ده، قارانلیق سالونلاردا نهنگ ائکراندا فیلم ایزله‌مه‌نین وئردییی ذؤوق ده‌ییشمه‌دی. آنجاق سینئما اوچون أن اؤنملی اؤیه(عونصور)، آرتیق هالیوودون گؤزه‌گه‌لیم یییه‌لنمه‌سی، هر نه قدر موستقیل فیلملرین گلیشمه‌سی و آوروپا سینئماسی اؤزونه مخصوص اثرلر اورتایا قویسا دا ائورنسل‌لیین(گلوبالیزاسیون) ائتکیسینده آمئریکا سینئماسی ائتکیسینی آرتیردی. سینئما، آرتیق ۱۱۰ دقیقه‌ده، صنایعلشمه‌نین ائتکیسیله یالنیزلاشان و داواملی ده‌ییشن گوندم قارشیسیندا دویارسیزلاشان اینسانلارا هم قاچیش هم ده دونیانی تانیملاما ایمکانینی تقدیم ائدیر.
یازیچی:حامید مورسلی
قایناقچالار:
۱- تورکجه بیلگی دوشرگه‌سی
۲- دایره‌المعارف هنر، رویین پاکباز، انتشارات فرهنگ معاصر
۳- تاریخ سینما، جوزپه لودوکا، ترجمه‌ی حسن صفاری
