موْللانصرالدین ژورنالی
موْللانصرالدین ژورنالینین بیرینجی ساییسی‌نین ایل دؤنۆمۆ آنیسینا
اوْندوْققوزونجو عصرین سوْنلاری، ییرمینجی عصرین ایلکلرینده موللانصرالدین ژورنالینین بیرینجی نۆمره‌سی ۱۹۰۶-ینجی ایل آوریلین ۷-سینده ایشیغی اۆزۆ گؤرمۆشدۆ. دۆز ۱۱۳ ایل اؤنجه چیخماسی عصرینین سیاسی-ایجتیماعی بیر ضرورتی کیمی حیس اوْلونان ژورنالین باشیندا میرزه جلیل محمدقلی‌زاده کیمی دۆشۆنر، یازیچی، دئموْکرات، فیکیر آدامی، خالقینین آیدینلاماسی یوْلوندا عؤمرۆنۆ بیله هیچ بیر بدل گؤزله‌مه‌دن، بدلینی تکجه خالقینین جهالتدن قورتولماسیندا خولاصه ائدن شخصدن دانیشیریق. خالقینی معاریفلندیرمک، مدنییته چاتدیرماق، ائیله‌جه جهالت ایلغیملیقلاریندان قورتارماق فیکیرینده اوْلان بو بؤیۆک یازیچی و ژورنالیستدن دانیشماق ائله ده راحات بیر ایش دییل اصلینده. آیدین دۆشۆنجه‌لرینی الینده کسکین بیر پیچاق کیمی قوللاناراق هرآن خالقینی جهالت‌لردن قیریب قورتاریب، آیدینلاتمایا ساری آپاریردی. باشدا موللانصرالدین ژورنالی اوْلماقلا جلیل محمدقولوزاده علم‌لی و تربییه‌لی اوْلماقدان یانایدی. اوْنون نظریجه ساوادسیزلیق بیر توْپلوما ان بؤیۆک تهلیکه حئساب اوْلور. حقوق سؤیلمینین طرفداری ایدی. برابرلیکدن، اؤزگۆرلۆکدن یانایدی. قادین آزادلیغی، ایجتیماعی آزادلیغی ضیمانت ائدیب بیر آخیما چئوریلینجه اوْ توْپلوم بخته‌ور بیر توْپلومدور دئیه دۆشۆنن میرزه جلیل ۲۵ ایل بوْیونجا تیفلیس‌ده، باکیدا، تبریزده، جمعینده ۷۴۸ نۆمره ساییندا چیخان ژورنالدان چیخارتماقلا بو آرمانلارینی اؤنه آپاریردی.
موْللانصرالدین ژورنالی ایلک دفعه اوْلاراق تۆرکلر ایله اؤز آنا دیللرینده دانیشمایا باشلامیشدی. بو اۆزدن ده خالقیمیزین طرفیندن بؤیۆک بیر اوْخوجو کۆتله‌سینه مالیک ایدی. آنجاق ژورنالین دردی نه تکجه آذربایجان بلکی اوْرتادوْغو یا بئله دئیه‌ک ایسلام دۆنیاسینی بۆرۆمۆش جیهالتلرله قارشی مۆباریزه ایدی. دینی فاناتیزمی هر بیر شوماره‌سینده کسگین دیل ایله نقد ائتمیش‌دیر. داخیلی ایستیثمار ایله خاریجی ایستعماری قینایاردی. بو قینامانی ایسه بیر چوْخ یازیدا، شعرده، کاریکاتوْریادا گؤره بیلیریک. ژورنالین ایلک سایینین چیخماسیندان ۱۱۳ ایل اؤتمه‌سینه باخمایاراق هله ده اؤز عصرینده‌کینه تای ایندی ده آوانگارد بیر ژورنال اوْلدوغونو وورغولایا بیلریک. گؤردۆیۆ ایشی خالقینا خاطیر گؤرۆردۆ. خالق دا اوْنون قالارغیلاشماسیندا اوْلوملو ائتکی‌لر بوراخدی. هر بیر ایجتیماعی آخسارلیق ژورنالین دقیق گؤزۆندن اوزاق قالماییب ایتی نقدلرله اۆزله‌شیردی. جلیل محمد قولوزاده ژورنالین دیلی تۆرکجه اوْلاراق هم ده آنلاشیلیر بیر دیلده یاییلماسیندان یانایدی.
قادین حاقلاری، قیزلارین تحصیلی، آز یاشلی قیزلارین قوْجا کیشی‌لره اره وئریلمه‌سی، قادین حقوقسوزلوغو و اسارتینی تنقید ائدن یازیلار و کاریکاتوْریالارین خصوصی یئر توتماسی بئلنچی بیر مسئله‌نین هانسی درجه‌ده اؤنملی اوْلماسینی آنسیدیر.
اوْ یازیر:
«... ای میللتیمیزین سعادتینی گؤیلرده آراییب یئرلرده تاپمایانلار، ای آدلارینی ادیب قوْیوب ادبییات داییره‌سینده قلم چالانلار، مادام کی بیچاره‌لری اسارت آلتیندا ساخلاییرسینیز، مادام کی بیز آروادلارا یوخاریدان باخیب، بیزیم تربیه و تعلیمیمیز یوْلوندا هئچ بیر تشبث ائتمه‌ییرسینیز، مادام کی اؤز ایستیبدادینیزدا برک دوروب آغالیق فیکریندن چکینمیرسینیز، مادام کی بیزلری حئیوان درجه‌سینده توتوب هر ظۆلم و تعدی‌یه گیریفتار اوْلماغیمیزی لاییق بیلیرسینیز، اوْندا میللتیمیزین سعادتیندن، بونون ترقی و تکاملیندن بالمره گؤز چکینیز».
ژورنال فاناتیزمه قارشی آغیر بیر موباریزه‌ده ایدی. حتی ناظیم آخوندوْف یازیر کی: «ژورنالین فاناتیزمه قارشی مۆباریزه‌سی اوْ درجه‌ده شیددتلی ایدی کی بعضن اوْنون محض بو مقصدله نشر اوْلوندوغونو دۆشۆنردیلر».
ژورنالین باشلیجا آماجلاریندان فیکیر و عقیده‌لرین دۆزه‌لیشی ایدی. عمل‌لری فیکیرلرین محصولو بیلیب ایلک اؤنجه فیکیرلرین ایصلاحینا جان آتیردی.
شرقده موْنارشی آرادان گؤتۆرۆلدۆکدن سوْنرا دئموْکراسی چیچکله‌نر سؤزۆنه ایناناراق مشروطه حرکاتیندا اوْلوملو ائتکی‌لر بوراخمیشدی. تکجه ۱۹۰۴ده باکیدا ایراندان ۷ مین ایشچی وار ایدی. ایلده ۲۰۰ مین نفره یاخین روسیه‌ده ایشله‌مک‌ده ایدی. ائله بیر دورومدا ژورنالی اوْخویوب اؤز یوردونا قاییدان آیدین فیکیرلی‌لرین سایی آز اوْلمامیش‌دیر. ۱۲۹۹ شمسی ایلده موْللانصرالدین ژورنالی تبریزدن یاییلماغا باشلاییر. آز موددت‌ده اؤزۆنه اؤزل بوْللوجا اوْخوجو کۆتله‌سی ییغیر. فرانسه کنسولو، کنسول بلیوْم تبریزی پاریس مقصدی ایله ترک ائتمه‌میشدن اؤنجه ژورنالین دفترینه گئدیر و میرزه جلیل ایله گؤرۆشده دئییر: «مؤمن بنده‌لر شهری اوْلان تبریزده، آداملاری هئچ بیر واخت یئنی شئی ماراقلاندیرمامیشدیر. من تعجب ائدیرم نئجه اوْلموشدور کی سیزین ژورنالینیز بو شهرده بو قدر موفقیت قازانمیشدیر».
ژورنالین آجی و ایتی دیلینه خاطیر بعضن سانسوْنر و یا تهدیدله اۆزله‌شیردی. ژورنالیستی فضادا بیر ایلک اوْلاراق سانسوْر اوْلموش یازیلارین یئرینی بوْش قوْیاراق اۆزه‌رینه قیرمیزی چارپاز چکیب بؤیۆک فوْنتلارلا، «بیزدن آسیلی اوْلمایان سبب‌لره گؤره بو یئر بوْش قالدی» سؤزۆنۆ یازیردیلار.
جهالت، فاناتیزم، معاریفسیزلیکله مۆباریزه باشلیجا توتومو اوْلان ژورنالین چاغداشلاشماق و یئنی فیکیرلره همئشه آچیق قوجاقلا یاناشماق ایده‌آلی ایدی. فهله(فعله) حاقلارینین هر آن مودافیعه‌چیسی اوْلان ژورناللارین بیریسی ایدی. هومانیستی باخیشلارین یئری درگیده بللی درجه‌ده گؤرۆنۆر، وطن و یا مملکت دئییلن یئری اوْردا یاشایان بۆتۆن اینسانلارین اوْرتاق وارلیغی بیلیب دئمک نئچه‌سسلی‌لیک، پلوْرالیسمینذمودافیعه اوْرگانی ایدی.
درگی طبقاتی آیریشمالارین کؤک ندنلرینی قینایاردی. ایکیلی نقدلرین بیر باشی بئلنچی مسئله‌لر ایدی. سیلاحلی موباریزه‌یه قارشی ایدی. خاریجی و استعماری گۆجلری همئشه قینایاراق، ژورنالدا یازیلیردی آذربایجانلییا دا، ائرمنی‌یه ده سیلاح وئرن تزار قزاغی‌دیر. آنجاق جلیل محمدقولوزاده ییری گلمیشکن قاچینیلماز سیلاحلا موباریزه‌دن چکینمه‌ییردی. اوْ حتی حیات یوْلداشی حمیده خانیم جوانشیره یازیر:
«حمیده من گلمیشم عسگرانا، لازیم گلرسه الیمه سیلاح آلیب ائرمنی‌لرله ووراشارام».
نه ایسه کی موْللانصرالدین درگیسینی تکجه میرزه جلیلده خولاصه ائتمک اوْبیری آذربایجان دۆشۆنرلرینینین حاققیندا سایقیسیزلیق حئساب اوْلار. میرزه علی‌اکبر صابیر کیمی گۆجلۆ شاعیر و عظیم عظیم زاده کیمی تایسیز کارتونیست ده، و بیر سیرا باشقالاری اوْنا بو اوزون یوْلدا یاردیمچی ایدیلار. هله ده ۱۱۳ ایل ژورنالین ایلک سایینین بوراخیلیشیندان کئچسه ده ائلنچی بیچیمده خالقین دردینی خالقین آنلایاجاغی دیلده بیان ائده بیله‌جک بیر درگی و یا درگی‌لرین یئری چوْخ گؤرۆنمکده‌دیر. اومارام ژورنالیستی چالیشماقدا اوْلان یوْلداشلاریمیز اوْ بوْیدا خزینه‌دن اوْلدوقجا یارارلانیب، اوْنو دقیق اوْخوماقلا فعالیت و چالیشمالاری یوْلوندا بیر ایشیق اوْلاراق، قارانلیق یوْللارینا توتوب اوْنون گؤستریجی‌لیگیندن فایدالانا بیله‌لر.
۱۸/۱/۹۸
