21 آذره بیر اؤته‌ری باخیش / یازار حامید مورسلی
ای بیزی یوخدان یارادان تانریمیز* سن بیزه لطفونله عنایت ائیله
بیزلری دوزگون یولا، دوز ایشلره * قدرت ذاتینله هدایت ائیله
وئر بیزه توفیق که تحصیل ائده ک * علم و ادبله بیزه زینت ائله
خدمت ائده ک بیز آنا میز یوردونا * سن ده اونو حفظ و حیمایت ائله
پاک فکیر، آیدین اوره ک ساغ بدن * بیزلره شانینله کرامت ائله *
(*فیرقه اوخوللاریندا سحر چاغیلاری صف باشیندا اوخونان شعر)
21 آذر بیزه ایکی تاریخی اولقونو خاطیرلادیر؛ 1324-ونجو ایلین 21 آذر بایرامی، 1325-ینجی 21 آذر یاسی. او یئردن کی بو ایکی تاریخی اولای اولوسلار آراسیندا ایکینجی ساواشین سیراسیندا اوز وئرمیشدیر؛ او دؤنه‌یه اؤتری اولاراق باخماغیمیز گره‌کلی دیر.
هیتلئر ایکینجی ساواشی آرتیق نفوذ قازانیب آرتیق بازارلار الده ائتمه‌سی اوچون باشلامیشدیر؛ یئنی آلمان فاشیست‌لری سؤموروگه‌چیلیگینی اورتایا قویماق ایسته‌ییردیر.
دونیادا گئده‌ن ایکی ایدولوژی‌نین ساواشی پیلانلانمیشدیر. ایراندا یئنی ایدولوژی لر اوزره، بؤلگه‌ده خاقانلیق ائدن سوسیالیستلیگه قارشی پهلوی خاقانلیغی ایرانین یییه اولدوغو دوروملارینا باخاراق (ایستیراتئژیک، بؤلگه‌سل و سیاسال وارلیغی اوچون) بللی اؤلکه‌لر وریندن ایراندا گئده‌ن آیدینلارین دوشونجه‌سینه قارشی یؤنه‌لیک تاختا چیخمیشدیر. بو اوزدن ساوئت بیرلیگینین (اتحاد جماهیر شوروی) کومونیست اولدوغونا گؤره ایراندا اورتایا چیخان گوج قایناقلاری وریندن بیر چلیشکی و چَکیش برکیشله اوزله‌شدیکلرینه گؤره، او دؤنه‌نین تاریخی تحریف‌لرله اوزله‌شمیشدیر.
1320 ده موتتفیق‌لر ایرانا گیریب ریضا پهلوی‌نی شاهلیق تاختیندان قالدیریب اوغلو محمد ریضانی اونون یئرینه قویدوقدان سونرا، ریضا خانی موریس آداسینا سورگون ائدیرلر. بو سورگون ائتمه‌نی اینجه‌له‌دیگیمیزده بیر سیرا دوغرو قانیتلارلا راستلاشیریق. بو مؤهره ده‌ییشمه بیرتَهَر ایراندا گئدن ریضا خان رئفومچولوغونا قارشی سون 20 ایلین ایچه‌ریسینده اوپوزیسیون گوجلرین یارانماسین تمل نده‌ن اولاراق، نظرده توتا بیله‌ریک. تک اولوس- تک دؤولت آماجینا ال تاپماق اوزره چالیشان ریضا خان دؤنه‌مینده گلیشمه‌لرین بیر-بیر اینجه‌له‌نمه‌لری، او گلیشمه‌لرین آنلاماغی اوچون تام فایدالی بیر یؤنته‌م اولا بیله‌ر.
آذربایجان تاریخی سوره‌ج ایچینده یاشایاراق ایکی بؤیوک ده‌ییشیم و توپلومسال قالخینمانی یاشامیش کیمی بیر تاریخی تجروبه‌دن قایناقلاناراق یئنه ایران سه‌وییه‌سینده ایلک موترقی سؤیله‌ییشلره ایمضا آتیردی. مشروطه حرکاتی و اونون دالی سیرا " نهضت آزادیستان" دئموکراتلاری ترپه‌نیشلریندن تام اولاراق یارارلاناراق تام بیلینجلی بیر حرکتین گلیشمه‌سی اوچون اؤن پیلانلاری تؤکمه‌گه باشلامیشدیرلار. بو اوزدن آذربایجان آیدینلاری بؤلگه‌ده وار اولان سؤیله‌مین بومی‌له‌شمیش وئرژنین اورتایا قویماق اوچون ایراندا گئده‌ن حرکتلری اینجه‌له‌یه‌رک سون گلیشمه‌لرینده اؤز وارلیقلارینی قوروماغا جان آتماغا باشلامیشدیرلار.
او دؤنه‌نین کولتوره‌ل و توپلومسال فضاسی‌نین اینجه‌له‌مه‌سی چوخ اؤنملی و دیققت ائدیلمه‌لی دیر. ایراندا اولوس- دؤولت دارتیشمالاری سیراسیندا یئنی ائلیناسیون و آسئمیلاسیون تام گوجویله ایشه باشلامیشدیر. بو سوره‌جین تمل قونومو قطعیت‌له آذربایجانین اولدوغونو ادعا ائده بیله‌ریک. آذربایجانین بیر چوخ آیدینی و قلم یییه‌سی اولانلار توتوقلانیب دوستاق اولورلار. آذربایجان و باشدا اولان تبریزه باشقا گؤزلوک‌له باخینیلیر. آذربایجانین اولوسونون هرآن پارتلاییشی آشاغیدا گَتیردیگیم بیر نئچه اؤرنه‌ک سیراسیندا گؤزله‌نیلیر:
" فرهنگستان ایران " ریضا خانین دستورویلا، بوتون اؤزگه سؤزلری آریایی له‌شدیرمه‌ک آماجیلا قورولور.
جوغرافیا کومیسیونو " محمد علی فروغی و وثوق الدوله" کیمی شخص‌لرین سوروملولوغو ایله بوتون یئرلی و اؤزه‌ل آدلاری چئویریب ده‌ییشمه‌گه باشلاییرلار. بوتون شهرلرین، کندلرین، داغلارین، چای‌لارین اؤزه‌ت اولاراق هر هانسی گؤرونوم کی آذربایجان و تورکلرین وارلیقلارینین گؤسته‌رگه‌سی اولموش اولسایدی تاریخی آنلاییشینا باخمایاراق فارسجایا چئویریلمه‌گه باشلانیلیر.
"محسنی" ریضا خانین کولتور باخانلیغینین باشقانی بئله ایفاده ائدیر:
"هر کیمسه تورکجه دانیشیرسا، بیله‌سین ائششه‌ک نوختاسیلا آخورا باغلایین."
عبدالله مستوفی آذربایجان ایالتینین باش ناظیری دئییر:
آذربایجانلی‌لار تورکدورلر، یونجا یئییب مشروطه آلدیلار؛ ایندیسه سامان یئییب ایرانی آباد ائده‌رلر"
سئید جعفر جوادزاده خلخالی یا سئید جعفر پیشه وری، ریضا خانین گئتمه‌سیله اؤزگور اولوب قلمیله موباریزه‌سینه داوام ائتدیریر. "حزب توده"-نین 53 نفرلیک باش یؤنه‌تیجی‌لریله دوستاق اولان چاغلاریندا ایلگیله‌ندیگینه گؤره و اؤز خالقیندان اولان آنلاییشینا گؤره توده حیزبیله دئییل آذربایجان دئموکرات فدایی‌لری اؤرگوتونده چالیشیر. فدایی آدینی و موباریزه سیمگه‌لرینی ستارخان حرکاتیندان آلاراق بو حرکاتی یئنیدن دیریلتمه‌گه باشلاییب شهریورین 12-سی آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سینی تشکیل ائدیر. فیرقه‌نین قورولماسیلا بیرگه توده حیزبی بوتون قوروملارینی آذربایجاندا قاپادیر. بیر هفته شهریورین 12-سیندن سونرا 19 شهریور 1324 ده تبریزین "شیر و خورشید" سالونوندا دانیشیب فیرقه‌نین اساسلارینی تاساریلاییب اونون قورونولماسینی ایسته‌ییر. بئله‌جه بو قونولارا توخونور:
1- آذربایجانین فئدئرالیغینی قورویوب دونیا سه‌وییه‌سینده تانیملاماغی
2-ایالتی و ولایتی انجمن‌لرین تشکیل ائدیلمه‌سی
3- آذربایجانین آباد ائدیلمه‌سینه چابا گؤسترمه‌ک
4- دؤولت سه‌وییه‌سینده ساتقین امه‌کچی‌لر (کارمند) ایله قارشیلاشماق
5- میللی بودجه‌نین تنظیم ائدیلمه‌سی
6-میللی قوشونون تشکیل ائدیلمه‌سی
7- گئنل ائیتیم سیستئمینین موفته اولاراق ایشه باشلاماسی و آذربایجان تورکجه‌سینین اجباری اولماسی و بیلیم یوردونون تیکیلمه‌سی
8- صنعت و تیجارتین آذربایجاندا گئنیشلنمه‌سی
9- یاسالار چرچیوه‌سینده اکینچی‌لر و یئر یییه‌لری آراسیندا چاتیشمازلیقلار و ایختیلافلارین چؤزولمه‌سی
10- یول دوزه‌لدیب وار اولان یوللاری دا تعمیر ائدیب اونلارین توسیعه‌سی
11- یییه‌لری قاچاق اولان یئرلری اکینچی‌لر آراسیندا بؤلونمه‌سی و اکینچیلیک بانکینین گوجله‌ندیریلمه‌سی
12- ایشسیزلیک ایله موباریزه
سئید جعفر پیشه‌وری‌نین مرامنامه‌سی تئهراندا قبول اولونماییر؛ سرتیب درخشی آذربایجانین لشکر 3 باشقانی سیلاحسیزلانما فرمانی‌نی (دستور خلع سلاح) آذربایجان اوردوسونا صادیر ائدیر. 1324 آذرین ییرمی بیری آذربایجانین میللی حؤکومه‌تی بیر فئدرالیته سیستئمینه دایاناراق تئشکیل ائدیلیر.
بیر ایل ایچه‌ریسینده یئنیدن آذربایجان نفس چکیب اوزه گولمه‌گه باشلاییر. میللی حؤکومت تام گوجویله بیر چوخ بؤیوک باشاریلارا ایمضا آتماغا باشلاییر:
1- خیاوانلار آسفالت اولوب یئنی خیاوانلار دوزه‌لیر
2- تبریزده باغ و یاشیل آلانلار تیکیلمه‌گه باشلانیلیر بو ایشله خالقین آراسیندا ایشسیزلیک اورانی‌دا دوشمه‌گه باشلاییر
3- خالق ایچینده گونده‌لیک یئییله‌ن ارزاقین ده‌یری یئندیریلیر (باهالیقلا موباریزه)
4- سو یئتیرمه سیستئمی دوزنله‌نیر
5- گئنل بهداشتا اؤزه‌ن گؤسته‌ریلیب خسته خانالار و درمانخانالار ایجاد اولونور
6- ساوادسیزلیق لا موباریزه ائدیلیر؛ آذربایجان تورکجه‌سی رسمی دیل سئچیلیر، تبریزده اوچ فاکولته ایشه باشلاییر: اکینچیلیک، طیب، ائیتیم و اؤیره‌تیم
7- ایلک اولاراق قادینلارا سس وئرمه حاققی وئریلیب اونلاریدا توپلومسال ایشلرده گئنیش شکیلده ایشتیراک ائتدیریرلر
8- ایشچی‌لرین دوروملاری یاخشیلاشیر
9- ایلک اولاراق بیر حالدا تیاترو و سیناما ایشه باشلاییر کی ایشچی‌لر ده بئلنچی یئرلره یول تاپا بیلیرلر
10- ایلک اولاراق فیرقه رادیوسو ایشه باشلاییر و خالق رادیو دالغالاریلا آرازین سینیرلارینی اینتیزاعی اولاراق آشا بیلیب موغاماتی سئوه سئوه دویورلار
11- ایشچی‌لر بیمه اولورلار
و...
آذربایجان خالقی اؤ موقددراتینی اؤزو تعیین ائتمه‌ک حاققینی قولانماق ایسته‌ییردی. ان موترققی ایشلریندن بیریسی آذربایجان کوردلر، ائرمنی‌لر و آسورو لاری کیمی قئیر تورک ائتنیک‌لرینی ده یییه‌له‌نه‌رک اونلارا دا ائتنیک حاقلارینی وئرمیشدیر. آنجاق مرکزی دؤولت بو گلیشمه‌لره ساخلاشا بیلمه‌دی؛ قوام ایله ایستالین ال آلتی آل وئرلرائله‌دیرلر. ایران – ساوئت آراسیندا نفتی موقاویله باغلاندی. تام آنلامیدا دئسه‌ک آذربایجان سویوق ساواشین قوربانی اولدو. آذربایجانین ایچه‌ریسینده جاسوسلار شبکه‌سی تشکیل وئریلیب میللی حؤکومت اؤز ایچه‌ریسیندن چؤکدورولمه‌یه یؤنه‌لدی. بیر ایل عؤمور ائده‌ن آذربایجان میللی حؤکومتی آمریکالی ژئنرال " شوارتسکوپف"-ون نیظامی پیلانیلا مرکز اوردونون سیلاحلیلارینین هوجومو اساسیندا داغیلیب بئله‌لیکله 1325-ینجی ایلین آذر آیی‌نین 21 فاجیعه‌سی یاشانیلدی.2500 نفردن چوخ آذربایجانین آیدین ضیالی‌سی موحاکیمه‌سیز آسیلدی. 20 میندن چوخو اوزون موددتلی حبسه محکوم اولوندو او جومله‌دن صفرخان قهرمانیان 32 ایل دوستاقلاناراق آذربایجان خالقینین دیره‌نیش سیمگه‌سینه چئوریلدی. 70 مین نفردن آرتیق سورگونده یاشاماغا معروض قالیب اؤز دوغما یوردلارندا دیده‌رگین دوشدوله‌ر. آذرین 26-سی بوتون تورکجه کیتابلار توپلانیلیب اودا چه‌کیلدی و بو ایشلریله اؤز ایچ چیرکینلیکلرین تام آنلامیندا گؤسته‌رمه‌گه باشلادیرلار.
بوتون بو اویلایلارا باخمایاراق بیله فیرقه‌نین ایدولوژیک موخالیفلریده آذربایجاندا گئدن گلیشمه‌لری دانا بیلمه‌ییب اؤز حئیرتلرینی هئچ واخت گیزله‌ده بیلمه‌دیرلر.
غلام حوسئین ساعدی یازیر: " .... کلاس چهارم ابتدایی قصه ماکسیم گورکی توی کتاب ما بود، قصه چخوف توی کتاب ما بود، مثال های ترکی و شعر صابر، شعر میرزا علی معجز ... همه اینها توی کتاب ما بود و در آن دوره از تحصیل من کیف می کردم که آدم هستم و این چیزها را می خوانم ."
سونوندا بو ایکی باشلی گونو، بوتون آزاده اینسانلارا هم قوتلو اولسون دئییب همده باش ساغلیغی وئریره‌م. کئشکه بیزلره شهیدلریمیزین یوللارینین دوغرو داوامچی‌سی اولا بیله‌ک.
آرتیرمالی بو کی سئید جعفر پیشه‌وری 1326-جی ایلین تیر آیی‌نین 20 سی بیر ساختا تصادوف اولاییندا دونیاسین ده‌ییشدی. ایندیسه باکی‌نین فخری مزارلیغیندا دینجه‌لمه‌کده‌دیر. یولو گئدرلی اولسون.
قایناقلار:
گذشته چراغ راه آینده است
پیشه وری ، آخرین سنگر آزادی
آذربایجان دئموکرات فیرقه سی
شهریورین اون ایکیسی
پیشه‌وری‌نین خاطیره‌لری
آژیز و آذربایجان درگی‌سی
از زندان رضا خان تا صدر فرقه دموکرات اذربایجان
از تخلیه تبریز تا مرگ پیشه‌وری
ایران بین دو انقلاب
