آنی‌لار دوشرگه‌سی

مشروطییت، مدرنیته، ریضاخان

مشروطه دؤنمی ایرانا مدرنیته‌نین گیریش قاپیسی ساییلیر. بو گزاره‌نی آچیقلامامیشدان اؤنجه مدرنیته نه دئمک‌دیر سؤزۆنۆ آچیقلامامیز گره‌کیر. بلکی ان ساده تعریف سنت‌ین قارشیسیندا دوْغان یئنی دۆشۆنجه‌لره مدرنلیک آدی وئرمک اوْلا. بو اۆزدن مدرنیته‌یه قارشیلیق «تجدد» سؤزۆنۆ ده ایشلده بیله‌ریک. آنجاق بیز مدرنیته‌نی بئله تعریفله‌ییریک: سنتی باخیشلاردان آیریلیب، بیلیمه اؤنم وئریب، اینسان دئیه بیر فنوْمنین حضور و اؤزگۆرلۆیۆنۆ قوْرویا بیلسین دئیه تئخنوْلوْژیانی خیدمته آلیب اصیل گۆجۆ میللت‌ده گؤرۆب، ائیله‌جه اوْنلارین ایستکلرینی یئرینه یئتیرسین دئیه دؤولت قوروب، بۆتۆن آلانلاردا قوروملاشمایا یؤنه‌لیب، یاسال چرچووالار ایچه‌ریسینده یئنه میللتین آرمان و ایده‌آل‌لارینی دۆشۆنن سۆره‌جه مدرنلشمه سۆره‌جی آدی وئرمک اوْلار. دئمک اصل تفکیک قوایا صادیق باغیمسیز ائیله‌جه گۆجلۆ دؤولت قورا بیلمک بونون ان تمل گرکلریندن‌دیر. بیرجه سؤزله مدرن دؤولت، اینسانین بیرئیسل(فردی) اؤزگۆرلۆکلریندن، توْپلومسال اؤزگۆرلۆکلرینه قدر سیغوْرتالایا بیله‌جک دؤولته دئییلیر.

بو مقدمه ایله مشروطه حرکاتی‌نین ندنلرینی آراشدیریب سؤزۆمۆزۆن آردینی توتمایا چالیشاجاییق. ایران و بۆتۆن دۆنیانین بیر نئچه اؤلکه‌سینده گئدن سۆره‌جلری گؤز اؤنۆنه آلاراق بیلینجلنمکله یاناشی یئنی ائیلم‌لر، یئنی توْپلومسال چالخینمالارینا شاهید اوْلوروق. توْپلومو دورغون(ایستا) دییل، جانلی و هر آن بیر ده‌ییشیمه ایمضا آتاجاغی قدر گۆجلۆ گؤرمکدن یاناییق. بیر چوْخ آراشدیرماچی‌نین نظریجه ایراندا مشروطییت، تۆرکییه‌ده تنظیمات باتی‌دان گلمه (آوروپادان اؤزللیکله) بیر یئنی آخیم اوْلاراق، یئنی بیر گۆجلۆ و دۆزنلی دؤولت قورمایا یؤنه‌لیک گؤرۆنن بیر توْپلومسال ائیلم ایدی. تام اوْنون الینده اوْلان گۆجۆ شاهدان آلیب میللتین آراسیندا بؤلۆشدۆرمک بو یئنی دالغانین ایده‌آل‌لاریندان ساییلیردی.

📌 مدرن دؤولتین قورولماسی نه دئمک‌دیر؟ کیمی سوْرغونون جاوابیندا دئمه‌لی: مدرن دؤولت دۆزنلی اوْلار، اوْندا گۆج سیستئمی بؤلۆنمۆش(اصل تفکیک قوا) حالدادیر، صاندیق دئموْکراسیاسینا سایغیلا یاناشارلار. شاه ایسه ظل‌الله-لیقدان خالقین سوْروملوسو ائیله‌جه اوْنلارین ریفاهلاری اوغروندا چالیشان قوْنومونا قدر یئنر. شاه اوْلسان دا بیله قانونا مشروط اوْلمالیسان. مشروطه اصلینده هرکسین قانونا مشروط اوْلماسی دئمک‌دیر.

مدرن دؤولت قوْنوسوندا ایکی تمل بؤلۆم آییرساق؛ بیرینجیسی میللت(اولوس) اوْلاجاق ایکینجیسی ایسه دؤولت. یئرواند آبراهاماین ایران توْپلومونو بیر فرقلی، نئچه رنگلی، چوْغول(متنوع) بیر توْپلوم کیمی نظره آلیب اوْندا اۆچ بؤلمه‌یه ایشاره ائدیر: بیرینجی مذهبی بؤلۆنمه، ایکینجی ائتنیکی و یا دیل اساسیندا بؤلۆنمه، اۆچۆنجۆسۆ ایسه یاشام طرزلری‌نین فرقلی‌لیگی اساسیندا بؤلۆنمک‌دیر. سوْل مفکوره‌لی البته ایقتیصادلا برابر فرهنگه ده اؤنم وئرن یئرواند آبراهامیان اولوس طرفیندن قوْنویا یاناشیب اؤز تحلیلینی اوْرتالیغا بوراخماسی دئمک کی باشقا بۆتۆن تاریخسل توْپلوم بیلیمینه دایاناراق تحلیل ائدن‌لرین ایلکی ساییلیر و بو اوْنون ایران بین دو انقلاب آدلی کیتابی‌نین اؤزللیگی ساییلیر. بیز ایران بین دو انقلابی اوْخودوقجا داها پارانوْیایی ( توهم توطئه) باخیشلاردان اوزاقلاشیب، ایران توْپلوموندا گئدن گلیشمه‌لری دئمک توْزسوز بیر باخیشلا گؤره بیلیریک. آبراهامیانین دایاندیغی پارادایم فرقلی-فرقلی توْپلولوقلارین مدرن دؤولتین قورولوشوندا اوْینادیقلاری روْللارین ریوایتی‌دیر. 

📌 مشروطه‌دن قاباق هئچ بیر فرقلی سسین ائشیدیلمه‌مه‌سینی ائمیل زولانین ۱۸۸۵میلادی ایلنده قلمه آلدیغی شاه اثری اوْلان ژئرمینال اثریندن فایدالانیب آچیقلایا بیلریک. ژئرمینالدا ماهو آدیندا بیر ایشچی وار، ماهونون کاترین آدیندا گنج یاشلی گؤزل بیر قیزی اوْلماسینا باخمایاراق، هم ده یاشادیقلاری ائوین بالاجا یئر اوْلدوغونو گؤز اؤنۆنه آلاراق، یاتما یئری اوْلمایان ائتییئن آدیندا بیر باشقا ایشچی‌یه ائوینده اوْنون یاتماسی اۆچۆن یئر وئرمه‌سی ایله تانیق اوْلوروق. بو یاشام طرزینه قاتلاشیب بیر بیریسینین حضورونا عادت ائدن اؤزگه ائتییئن ایله کاترین سانکی دوْغما اینسانلاردیلار. هر گئجه آشاغی تخت‌دن کاترینین چیلپاق بدنینی گؤرن ائتییئن اوْنون یئره دۆشن باش ساچینا باغلادیغی سانجاقلارینی یئردن تاپیب تختین اۆست قاتیندا ساچلارینی داراماقدا اوْلان کاترینه وئریر. بو یاشام طرزینه آلیشمیش اینسانلار بیر آن اوْلسون بیله باشقا فیکیرلر بئیینلرینه چاتماییر. شرم دئیه بیر شئی آرادا یوْخدور. سانکی هر شئی عادی وضعیتینده‌دیر. بو رومانین بو تیکه‌سینی گؤز اؤنۆنه آلاراق مشروطه‌دن قاباقکی ترپه‌نیشسیزلیگی تحلیل ائتمک اوْلار. اینسانلار بئلنچی یاشادیقلاری یاشام طرزینه عادت ائتمیشدیرلر. بو یاشام طرزینده شاهین اؤز یئری میللتین ده اؤز یئری وار ایدی. بو دۆزنی پوْزان آوروپا گؤرمۆش آیدینلارین روْلونا، هم ده خالق کۆتله‌سینه چاتان یئنی دۆنیا گؤرۆشلرینه ایشاره ائتمک اوْلار.

📌  مدرنیته‌نین ایلک سوْنوجلاریندان بروکراسی‌یه ایشاره ائتمک اوْلار. بو اۆزدن پیشا مدرن دؤولتلرین نه دئموْکراسی دردلری اوْلوردو نه ده چیلخا ایستیبدادلاری گؤزه گلیردی. بروکراتیزه اوْلموش دؤولتین ثمره‌سی کسینلیکله ایستیبداد اوْلاجاق‌دیر. بو ایستیبدادا سوْن وئرمک ایسته‌ین وارلیق همین چئشیدلی توْپلولوقلارا ایشاره ائده بیلریک.

بیر یاندان مدرنیته دالغاسی سوْنوجو اوْلاراق حقوق ایله قانون سؤیلملی قوروم‌لارین باش قالدیرماسی سوْنوجوندا توْپلومسال آیاقلانمالارا ندن اوْلماقدایدیسا، قارشیدا قاضی القضاتلیق‌دا هئچ بیر لذت دویمایان ظل الله، داور مطلق، شاهنشاه، حافظ‌الرعایا، فاتح الهی، قبله عالم و... دایانیردی. مدرنیته سوْنوجوندا قورولموش اوْلان دؤولت باشچیلاری، خیدمت وورغونو اوْلماقدانسا، موطلق گۆجۆ قازانماق اۆچۆن اللریندن گله‌نی اسیرگه‌میردیلر. بئله اوْلونجا مشروطه‌چی‌لیک داها آرتیق دیققت مرکزینه گلیردی. مشروطه‌نین باشیندا آیدینلارا، فیکیر صاحیب‌لرینه ایشاره ائتمک لازیم‌دیر. اوْنلار سلطنت ایستیبدادینا قارشی مشروطییتی، مذهب بۆتؤوجۆلۆیۆنه قارشی سئکوْلاریسمی، خاریجی امپریالیسم‌لره قارشی ایسه ناسیوْنالیسمی اؤنه‌ریب رئکلام ائدیردیلر.

دئمک مشروطه آیدینلار و دانیشیق گۆجۆنه مالیک اوْلانلارین آیاقلانیب توْپلومون بۆتۆن کۆتله‌سینی مئیدانا گتیره بیله‌جک اینسانلارین دؤنمی ایدی. ادوارد سعید دئمیشکن آیدین کۆتله ایله موقایسه‌ده فرقینده‌لیک و دانیشیق گۆجۆنه مالیک اوْلان بیریسی‌دیر. آیدین کۆتله‌نین دانیشان دیلی‌دیر. مشروطه آیدینلاری باشدا شیخ محمد خیابانی اوْلماقلا بونا اینانمیشدیلار بو میللتین سیاسی اینقیلابدان قاباق بیر فرهنگی اینقیلابا احتیاجی وار.

📌 بۆتۆن بو گلیشمه‌لری گؤز اؤنۆنه آلیب بیر کودتا دؤولتی کیمی اوْرتایا چیخان ریضا پهلوی نئچه ایللیک بیر ده‌ییشیم-گلیشمه پروْسه‌سینین توْرموزونو چکیب اوْ آخیما قارشی بیر ایستیبدادی-بۆتؤوجۆل-سانترالیست حؤکۆمت قورمایا باشلادی. اوْ مشروطه میراثینا صادیق قالماییب ایستیبدادی کۆلتۆره بۆرۆنه‌رک دۆننین قهرمانلارینی بیر آنتی قهرمان کیمی تحریف ائدیب میللتین قارشیسیندا دایاندیردی. آردیجا یئرینی برکیتمک سۆره‌جینده گؤردۆیۆ ایشلری ایله حقیقتی ده‌ییشدی. هر شئیی تحریف ائدیب اؤزۆنۆ بیر قورتاریجی کیمی اؤنه چکدی.  نئچه ایللیک توْپلومسال ترپنیشلری، اؤز راسیستی سیاستلرینه قوربان وئردی. 

📌  مشروطه‌نین ریضاخان آدلی بیر جلادین الی ایله قتله یئتیشمه‌سی سانکی مدرنیته پروْژه‌سی‌نین قتل ائدیلمه‌سی دئمک ایدی. سوْنوجدا ایرانا مدرنیته یئرینه مدرنیزاسیون گلمه‌سی ایله بیر فاشیست دؤولت قورولدو. بونون سوْنوجوندا بیر دؤولت-بیر میللت (بیر سس، بیر رنگ، بیر ائتنیک، بیر مذهب) سیاستلری پیلانلانیب بئله بیر تک سسلی آختا فیکیرلرله توسعه ایله قالخینما یوْلوندا هئچ بیر سوْنوجا واریلمادی. بو سۆره‌جی دکتر محمدعلی کاتوزیان ایران جامعه کوتاه مدت آدلی مقاله‌سینده گؤزلجه‌سینه آچیقلاییر. کاتوزیان ایرانی کُلنگی بیر توْپلوم گؤرۆر. بونا اینانیر ایراندا هر بیر اینقیلاب عرفه‌سینده بیر سیرا آیاقلانمالار اۆز وئریر. بو آیاقلانمالار سوْنوجوندا بیر آنارشی یاشانیر، آنجاق سوْنو بیر باشقا یئنی ایستیبدادا چاتیر. بئله اوْلونجا دا هئچ بیر گؤزه گلیم ده‌ییشیم، هئچ بیر گلیشمه گؤزه چارپماییر. تام بیر بوْش یووارلاق سۆره‌کلی‌لیگی! (دور تسلسل باطل)

۲۴ اسفند ۱۳۹۷

قایناقچالار:

ایران بین دو انقلاب، یرواند آبراهامیان

تاریخ مشروطه، احمد کسروی

ایران جامعه کوتاه مدت، محمدعلی کاتوزیان

نقش روشنفکر، ادوارد سعید

نقد مدرنیته، آلن تورن