شیخ محمد خیابانی
«بایرام آیی‌نین ۱۷سی آذربایجان دئموکرات فیرقه‌سی‌نین حیاتا کئچمه گۆنۆ آنیسینا»
احمد کسروی اؤزۆ شیخ محمد خیابانی‌نین دئموْکرات فیرقه‌سی آدلی حیزبیندن قیراغا قوْیولموشلاردان بیریسی اوْلدوغونا باخمایاراق، شئیخی دۆننه کیمی چیگین‌لرینده دوْلاندیریب آمئریکانین ویلسوْنو وارسا، بیزیم ده شئیخیمیز وار دئیه‌ن ایکی اۆزلۆ اینسانلاری قینایاراق اوْنلاری «بی‌سر و پا» آدلاندیریب بو مضموندا یازیر: دۆننه کیمی شئیخین نطق‌لاریندا بیر ائشیدن اوْلاراق اوْنو آلقیشلاییب، فیشقا-چپیک چالماقلا یاشاسین سسله‌ین‌لر، بوگۆنلری شئیخین جانسیز بدنی‌نین اۆستوْنده اوتانمازجاسینا شادلیق ائتمک‌ده‌دیرلر.
شئیخ محمد خیابانی ۱۲۵۹ گۆنش ایلی دوْغوملوسو، بیر بازرگان اوشاغی، شبیسترین خامنه کندینده دۆنیایا گؤز آچیر. آتاسی عبدالحمید آناسی ایسه رقیه سلطان ایدی. آتاسی ایله پتروْفسکی‌ده (داغیستان) تجارته مشغول اوْلماقدان تئزلیکله واز کئچه‌رک تبریزده طالبیه مدرسه‌سینده فقه ایله اصول درسینی اوْخومایا باشلاییر. آنجاق باشقا فقه عالیم‌لرینه تای اوْلماییب بیلیمین بیر چوْخ ساحه‌سینه ده ال اوزادیر. فقه، ریاضی و نجوم کیمی بیلیم داللاریندا اوزمان ایدی. تۆرکجه اوْلان آنا دیلی ایله بو داللاری باشقا اؤیرنجی‌لرینه ده اؤیرتمکده ایدی. شئیخ تبریزین خیاوان محله‌سیندن اوْلدوغو اۆچۆن خیابانی آدی ایله تانینیر.
انجمن ایالتی آذربایجان ۱۲۸۵ ده ایشه باشلاییر. خیابانی ده بو تاریخدن یئنی تجروبه‌لره گیریشیر. ۱۲۸۷ تیر آییندا محمدعلی شاه مجلیسی توْپا باغلایب و تئزلیکله عین الدوله تبریزی، مشروطه‌نین چیرپینان اۆره‌یی اوْراداجا ایشلک اوْلان یئری، اۆز لشکری ایله محاصره‌یه سالیب تئز نفسدن سالماق قناعتینه چاتیر. آنجاق محاصره اوْن‌بیر (۱۱) آی اوزانیر. خیابانی ده ستارخان ویا باقیرخان کیمی‌لری ایله دیره‌نیشه دوام ائتمکده یاردیمچی اوْلور. ایالتی ولایتی انجمنی‌نین ان کیچیک یاشلیسی اوْلماسینا باخمایاراق ان درین دانیشان دا ائله همین جاوان شئیخ ایدی. سوْنوندا ۸ باشقاسی ایله بیرگه آذربایجانین تمثیلچی نماینده‌سی کیمی ایکینجی مجلیسه سئچیلیب تهرانا یوْللاندی.
گئنل اوْلاراق ایکینجی مجلیس فیرانسیز میللی مجلیسیندن اؤرنک آلیناراق ایشه باشلادی. بو مجلیسین ایشه باشلاماسی ایله بیرگه چئشیدلی فیرقه‌لر و اؤرگۆت‌لر ده قوروملانمایا باشلادی. دئموکرات حیزبی یا ائیله‌جه اجتماعیون عامیون و اوْنلارا قارشی فعالییتده اوْلان اعتدالیون بو تاریخدن بری ایشه باشلادیلار. ۱۲۹۰ دی آی‌نین اۆچۆنجۆ گۆنۆ ناصرالمک‌ون بویوروغو ایله مجلیس قاپانیلیر، تبریزسه روسلارین الی ایله ایشغال اوْلونور. صمدخان شجاع الدوله تبریزین والیسی آدلانیر و بئلهلیکله آزادلیق اوغروندا موباریزه آپاران وطن اوْغوللاری بیر-بیر دارا چکیلیرلر. مشروطه‌چیلره قارشی صمدخانین وحشیجه داورانیشلاریندان، مشروطه‌چی‌لری وحشی ایتلرین قاباغینا آتماسینا تاریخ شهادت وئریر.
مجلیس قاپانیلاندان سوْنرا خیابانی قافقازا گئدیر، دوروملارین آغیر اوْلدوغو اۆچۆن بیر قیراقدا سس‌سیز قالماق مجبورییتینده قالیر. یئنه دایانا بیلمه‌ییب ایزین آلاراق سیاسی فعالیت ائتمه‌مک شرطی ایله تبریز بازاریندا آلیش وئریشه مشغول اوْلور. آنجاق بو آرالاردا گیزلیجه دئموْکرات آدی ایله تانینمیشلاری قوروملاتماغا جان آتیر. دئمک کی بو گیزلی فعالییت سایه‌سینده یئنی‌دن دئموْکرات فیرقه‌سینه بیر دیرچه‌دیجی یئنی روح باغیشلاییر.
دۆنیا بیرینجی ساواشدایدی. قاجار دؤولتی ایکی قارشی قارشی‌یا دایانمیش گۆجلرین ساواشاجاق مئیدانلارینا چئویریلمکده‌ایدی. بونا باخمایاراق ایلک باشدان قاجار دؤولتی اؤز طرفسیزلیگینی رسمی اوْلاراق اعلان ائتمیشدی آنجاق روسلار بیر یاندان عوْثمانلی، آلمانیا و اینگیلیس قوْشوْنلاری باشقا یؤنلردن بو توْرپاقلارا گیرمکده‌ایدی‌لر.
نهایت بیر ایل بوْیونجا سۆره‌ن ایکینجی مجلیس ۱۴ آذر ۱۲۹۳-ده بیرینجی ساواشین باشلانماسی ایله ۶۷ مجلیس نوماینده‌سی ایشتیراکی ایله ایشه باشلادی. آنجاق بو مجلیس ده داوام گتیره بیلمه‌ییب ۲۱ آبان ۱۲۹۴ قاپانیلیب مجلیس نوماینده‌لری‌نین بیر چوْخو ایسه عثمانلی‌یا بیر سیغینماجی کیمی گئدیرلر. اوْجۆمله‌دن شئیخ محمد خیابانی‌یه ده ایشاره ائتمک اوْلار. ندنسه شئیخ تۆرکیه‌نین قارص شهرینده عثمانلی‌لار طرفیندن توتوقلانیب اوْراداجا چوْخ سرت موضع‌لر ایله اؤزۆنۆ سرگیله‌ین شئیخین دوستاق ایله تبعید چاغلاری بیتدیکدن سوْنرا یئنه ایرانا قاییدیر. بیرچوْخو بونا اینانیر تۆرکییه‌دن قاییتمیش شئیخ ایله اؤنجه‌کی شئیخین دۆشۆنجه‌لری چوْخ فرقلنمیش ایدی. داها دۆشۆنجه‌سینده آذربایجانی قورتارماق قیغیلجیملاری سؤنمز آتش‌لره دؤنۆب، دئموْکرات فیرقه‌سی آدی ایله اکدیگی دنه ایسه جۆجرمک‌ده ایدی. تقی رفعت کیمی اینسانلار دا خیابانی‌یه اوْلوملو ائتکی‌لر بیراخماقدایدیلار. کسروی تحقیر لفظی ایله یازیر اؤزۆنۆ آغوز (اوْغوز) تۆرکلرینین نسلیندن بیلن تقی رفعت کیمی‌لری خیابانی‌نی هر آن ایراندان قوْپارمایا سۆرۆکله‌ییردیلر. تقی رفعت تجدد گۆنده‌لیگینی نشر ائدیردی.
شئیخ ۱۲۹۷ مرداد آییندا ۱۹۱۹ آدلی بیر طرفلی سؤمۆرگه‌چی قراردادا اعتیراض ائدیب اوْنو قیناییر. بیر ایل بوْیونجا گۆجۆ الینه آلماغا جهد ائدن دئموْکراتلار بیر یاندان قحطلیک ایله موباریزه ائتمکده‌ایدیلر باشقا یاندان ایسه #جیلولوق آدی ایله تانینان آسوْرولارین خائینجه سالدیریلارینا مشغول اوْلموشدولار و بو حقیقی آزادلیغا ال چاتماغا انگل یاراتمیشدی. بئله بیر دورومدا ایکن ده دئموْکراتلار آراسیندا ایکیجه‌لیک یارانمیشدی. خیابانی ایله نوْبری بیرینجی دسته‌ده، دکتر ذین العابدین ایرانشهر ایله کسروی کیمی‌لری ایکینجی دسته‌ده دایانیردیلار.
آلتی آی یاخینلیغیندا مارشیموْندان ایزینلی اوْلاراق، اؤزللیکله آذربایجانین باتی بؤلگه‌لرینده یۆزدن ایکی یۆز مینه یاخین گۆناهسیز اینسانینی قانسیزجا اؤلدۆرمکده اوْلان آسوْرولار، ائرمنی‌لر و کۆردلری، ۱۲۹۷ خرداد آییندا، عثمانلی اوْردوسو بیر قورتاریجی ملک کیمی مئیدانا گیرمه‌سی ایله دایاندیریب اوْنلاری آذربایجان توْرپاقلاریندان ائشیگه اؤتۆرۆر. آنجاق یئنه تبریزده گۆج دئموْکراتلارین الیندن چیخیب تنکابنی کیمی بیریسینین الینده ایدی. بئلهلیکله دؤردۆنجۆ مجلیسه حاضیررلیقلار باشلانماقدایدی.
آنجاق داها دئموْکرات فیرقه‌چی‌لری یئنی فازلارا گیرمیشدیلر. اوْن گۆن اؤنجه‌دن ۳۴۰ نفره یاخین دئموْکراتی ایستی و دوْلغون دانیشیقلاری ایله تئوْریک آجیدان دوْلغونلاتمایا باشلامیش ایدی. هم ده آرتیرمای‌دیر اوْنلار اؤنجه‌دن سیلاحلانمیشدیلار. ۱۷ فروردین ۱۲۹۹خیابانی بۆتۆن دئموْکراتلاردان اسلحه‌لری ایله تجدد گۆنده‌لیگینین اؤنۆنده حاضیر اوْلماقلارینی ایسته‌دی. شهر قاریشدی، بۆتۆن ایداره‌لر دئموْکراتلارین الینه دۆشدۆ و بئلهلیکله شئیخ محمد خیابانی بو قالخینمانین بیرینجی لیدئری کیمی گۆجۆ الینه آلدی.
میللی گۆوه‌نی آرتیردی، هم ده مشروطه حؤکۆمتی و ایالتی ولایتی اساسلارا صادیق فعالییته باشلادی. بئش آی بوْیونجا #آزادیستان قورولدو، خیابانی‌نین آذربایجان تۆرکجه‌سینده آتشلی دانیشیقلاری تجدد گۆنده‌لیگینده ترجۆمه اوْلاراق فارسجا چاپ اوْلوب یاییلماقدایدی. دئموْکراتلارین اوْ یاریم ایلده گؤردۆکلری ایشلریندن ان اؤنملیسینی تبریز جولفا دمیر یوْلونون چکیلمه‌سینه ایشاره ائتمک اوْلار.
همایون کاتوزیون ادموْندز سندلرینه دایاناراق ایثبات ائدیر دئموْکراتلار ۱۹۱۹ قراردادینا دییل، اؤز سیاسی دۆشۆنجه‌لرینی قوروملاندیراراق تثبیت ائتمک، هم ده بولشوْویسمه قارشی اؤز ایده‌آللارینا یاخین یئنی خریطه‌لر چیزمک اۆچۆن مئیداندایدیلار.
معاریفلنمه‌میش بیر میللت اؤزگۆرلۆیۆنۆ قوْرویا بیلمز دئیه‌ن خیابانی ایلک باشدان معاریفلنمکدن یانایدی. سانکی اؤزۆ ده بیلیردی معاریفلنمه‌میش خالقا گۆونمک اوْلماز. هر آن باشقاسی‌نین کؤله‌سی و سؤمۆرۆلمۆشۆ اوْلاجاغی قاچیلمازدیر. نئجه ده سوْنوندا ائله همین معاریفسیز اینسانلار دئموْکراتلاری قوربان وئردیلر. دئموْکراتلار تبریزدن خاریج باشقا آذربایجان شهرلرینده دۆزگۆن قوروملانا بیلمه‌دیکلری اۆچۆن هم ده داخیلی خیانت‌لر و خاریجی باسقیلار سوْنوجوندا داغیلماقدایدیلار. سوْنوندا ۲۱ شهریور ۱۲۹۹ روس قزاقلاری تبریزه گیریرلر. دئموْکراتلار ایسه دیره‌نیرلر. ان سوْن نفسینه قدر ساواشان دئموْکرات ائله ایلک باشدان ساواشماقدا اوْلان شئیخ محمد خیابانی اؤزۆ اوْلور. ۲۲ شهریور ۱۲۹۹دا قوْنشوسو حسنعلی میانجی‌نین ائوی‌نین آلت قاتیندا توْپانچاسی الینده‌ایکن سوْن قوْرشونونا قدر دیره‌نیب سوْنوندا اسماعیل قزاق آدلی بیریسینین طرفیندن قورشونلاناراق حیاتا گؤز یومور.
خیابانی تبریزین سئید حمزه مزارلیغیندا توْرپاغا تاپشیریلیر، آنجاق سوْنرالار اوْ مزارلیغین یئرینده مدرسه تیکمک ایسته‌ییرلر بو اۆزدن شئیخین سۆمۆکلرینی مزاریندان گؤتۆرۆب ری شهرینده عبدالعظیم حسنی‌نین مزارلیغیندا بو دفعه غوربتده یئنی‌دن توْرپاغا تاپیشیریلیر. هله ده مزارینین ایندیکی دورومو اۆره‌ییمیزده‌کی یارانی داها دا آجیشدیریر.
۱۷/۱۲/۹۷
....
قایناقلار:
- تاریخ مشروطه، احمد کسروی
- تاریخ ۱۸ ساله آذربایجان ، احمد کسروی
- قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، علی آذری
- دو مبارز مشروطه، رحیم رئیس نیا، عبدالحسین ناهید
- اقتصاد سیاسی، محمد علی همایون کاتوزیان
- قیام آذربایجان و ستارخان، اسماعیل امیر خیزی
